O‘ZBEKISTONDA XARAJATLAR HISOBI VA AUDITINING ZAMONAVIY MODELI: MILLIY ME’YORIY BAZA VA XAS
Keywords:
TD-ABC, ABC, vaqt tenglamalari, XAS 315, XAS 330, IT-nazorat va ilovalar, ombor zaxiralari va tugallanmagan ishlab chiqarish (NIP/WIP), xarajatlarni kapitalizatsiya qilish, barqarorlik (ESG), ISSA 5000.Abstract
Maqola O‘zbekistondagi korxonalar uchun xarajatlar hisobi va auditini bir butun, amaliy jihatdan qo‘llanadigan modelda taklif etadi. Yondashuv milliy me’yoriy asoslarni Xalqaro audit standartlari (XAS) va zamonaviy boshqaruv hisobi usullari bilan uyg‘unlashtiradi. Ishning mazmuni uch yo‘nalishga tayanadi: birinchidan, vaqtga asoslangan faoliyatga yo‘naltirilgan kalkulyatsiya (TD-ABC) yordamida kosvеt (bilvosita) xarajatlarni aniqroq taqsimlash va ERP ma’lumotlari asosida “vaqt tenglamalari”ni kalibrlash; ikkinchidan, XAS 315 (2019-yil tahriri) talablariga muvofiq, xarajatlar va moliyaviy hisobot bo‘yicha xatolik xavflarini (inherent risk) aniqlash hamda ularni tasdiqlovchi dalillar bilan bog‘lash; uchinchidan, XAS 330 asosida javob choralarini loyihalash – ichki nazorat testlari va mazmunan tekshiruvlar (substantiv protseduralar) uyg‘unligida audit dasturini tuzish. Maqola, shuningdek, barqarorlik (ESG) ko‘rsatkichlarini TD-ABC konturiga ehtiyotkorlik bilan kiritish va kelgusida ISSA 5000 bo‘yicha cheklangan yoki oqilona ishonch darajasidagi (assurance) tasdiqlashga tayyorgarlik mexanizmlarini asoslaydi. Tadqiqot davomida TD-ABC + XAS 315/330 + ATT sintezi takrorlanuvchi “dalillar arxitekturasi”ni yaratadi, moliyaviy va nomoliyaviy hisobot ishonchliligini oshiradi hamda O‘zbekistonda davom etayotgan islohotlar mazkur yo‘nalishiga mos keladi; model yirik davlat korxonalari va PIO sektoriga bosqichma-bosqich kengaytirish uchun ham mosdir.
